ARQUIVADOR    

www.canedo.eu
AS LENDAS POPULARES

A palabra lenda ten varias acepcións, pero en literatura enténdese por tal certo relato de tradición oral que evoca e magnifica con trazos extraordinarios algún feito ou personaxe dos tempos primarios. Procedendo dun tempo anterior á súa escrita, son de autoría descoñecida inda que, dalgunha maneira, poderíase considerar esta como colectiva. Os teóricos do romanticismo vían nelas a manifestación do espírito dun pobo querendo ennobrecer a súa idade heroica.

A lenda empeza sendo unha narración de algo extraordinario pero, asemade, real, que logo, co paso do tempo, vai cativando, pouco a pouco, e acaba magnificado. O resultado é como unha frondosa árbore que, soterradas, ten unhas raíces feitas con materia de realidade. Agora ben, ¿como se forxan as lendas?

Este capítulo é unha especulación de diletante, feito a modo de pasatempo. Non debe xulgarse con rigor xa que só é un exercicio de fantasía sobre un caso particular. Concretamente, sobre un episodio, máis tarde bíblico: a secuencia Paraíso-Pecado-Expulsión.

Penso que podería estar relacionado co descubrimento da agricultura. ¿Cal é a esencia deste episodio no relato bíblico? O home vive nun Paraíso, nun xardín idílico, sen preocuparse pola comida, nin polo vestido, sen responsabilidades, sen compromisos. Pero, quere ser coma Deus (“Se comerades desa árbore seredes coma deuses”). E, a consecuencia deso, é condenado a sacar, con fatiga, o alimento do chan e a come-lo pan coa suor da súa fronte. Pois ben, retrocedamos na historia da humanidade.

Houbo un tempo no que a especie humana era “recolledora de froitos”. (Ou cazadora, que é outra forma de “recoller”.) Vagaba de acá para alá, por onde lle parecía, comía do que atopaba, non tiña obrigas, nin responsabilidades, nin sociedade organizada ou supervisora, nin, en definitiva, o traballo-obriga. Evidentemente existían perigos e dificultades. Pero pasado o tempo, as dificultades xa non se recordarían (a memoria humana é selectiva), e en cambio, a lembranza, ou mellor dito, a saudade dun paraíso perdido seguiría viva. Aquel tipo de vida, para o que a sofre pode ser un pesadelo, pero para o que a ve con saudade é un Paraíso, un Edén. E recordarían tamén como todo aquilo se perdeu:

Entre a xente que vagaba pola Mesopotamia ou por Palestina, nos comezos da nosa humanidade, alguén se fixou que en determinadas chairas, de cando en vez, aparecían unhas espigas que daban uns grans comestibles. Algún día tirarían uns grans deses a un chan ermo. Ou os puxeron baixo terra para collelos máis tarde, cando souberan que non os ía haber nas espigas. Ou os acocharon, cubríndoos con terra, para escondelos doutros grupos humanos. E, logo, cando pasado algún tempo, volveron por alí levaron a sorpresa. No sitio onde deixaran a gra agora atopaban ou ben espigas feitas ou ben aquelas herbiñas que coñecían como precursoras das espigas. Entón, os máis espelidos, decatáronse. ¡Oh! ¡Soterrando grans saen herbas de gran! E os máis emprendedores decidiron sementalos á súa conveniencia. Irían tódolos días a ollar e moitos desistirían deseguida, pero os máis teimosos acabaron levando a ledicia da súa vida. Sen sabelo estaban nas portas da Agricultura. Pero ó lado deses agudos descubridores estaban tamén os primeiros moralistas escrupulosos. Dirían: “Facer que estes grans sexan sementes e poñelos baixo terra onde a un lle pete é suplantar a vontade de Deus (1) . Iso é traballo de Deus. O home non pode pretender ser coma El.” Cousas parecidas inda se oen hoxe en día cando a Ciencia da un paso transcendental. Como cando se fala de reproducción asistida, de transplante de órganos, de clonación, de conquista do espazo ou de temas similares. Xa sei que non é o mesmo, pero esa sensación de se estar pasando da raia, si. O caso é que a idea, a idea de que nacesen as plantas segundo a vontade do home, triunfou. Naceu a Agricultura, pero con ela a vida cambiou. Había que sacha-la terra, sementar, regar, vela-los campos, recolle-la colleita, gardala. Traballar, en suma. A fatiga. O gañar o pan coa suor da fronte. (Precisamente, o “pan”. Sería o primeiro cultivo e quedou como sinónimo de alimento. Se o personaxe de Adán se idease antes da agricultura, el nin sabería qué cousa era o pan.) Aparte deses traballos houbo que construír e regular regos, facer presas para evitar as crecidas, construír almacéns, facer casas para vivir nun sitio fixo, repartirse os labores e especializarse nos distintos traballos, organizar exércitos para defender o conseguido, escoller uns xefes que dirixisen todo ese “invento”, idear maneiras de facer planos e mapas así como de leva-las contas, etc. E así nace a civilización. E así lle cambia a vida ó ser humano. Pero habería quen seguiría lembrando os tempos pasados e cismando no Paraíso perdido, na soberbia do home e nas consecuencias. As consecuencias son iso que nós chamamos civilización e que eles chamarían “castigo”.

Con estes ingredientes, o maxín popular, ou un “poeta” primitivo, daría en formar unha historia que evolucionando daría –co paso de anos, xeracións e adaptacións- un relato semellante protagonizado por unha parella, Adán e mais Eva.

A máis importante desas adaptacións sería a do pecado cometido. No fondo era un pecado de “soberbia”, pero non se podía escenificar da mesma maneira. Ninguén aceptaría nin gozaría dun relato que chamase pecado ó que eles facían habitualmente, e dicir, ó feito de sementar. Que ese feito de sementar puidese ser un acto de soberbia tiña que ser moi difícil de entender para aquelas mentes de campesiños primitivos ¡Se eles vivían deso! Ese escrúpulo poderíao ter tido algún devanceiro no momento concreto (pasado e remoto) no que se propuxera o problema por primeira vez, pero non despois, cando xa a súa vida estaba afeita a eso. Pero había que buscar un pecado de arrogancia, unha actitude pretensiosa, unha causa motivadora do castigo. Tiña que ser algo sinxelo e comprensible para todos. Habería versións de feitos distintos ata que apareceu unha actuación que encaixaba e que, tendo aceptación popular, prosperou. Esta “actuación” sería a desobediencia dunha parella, fiada do que lle di a serpe. No fondo, esta desobediencia e a pretensión primitiva son o mesmo pecado: o do home que quere “ser coma Deus”.

Hai, ademais, unha realidade curiosa que se pode recordar aquí. Segundo os especialistas, no neolítico as terras eran (cunha idea moi difusa) propiedade do clan, que as traballaba comunalmente ou que lle cedía cachos, temporalmente, a quen quixese cultivar algo. Pero algunhas cousas xa eran de propiedade privada. Entre estas cousas estaban... as árbores froiteiras. Un individuo podía ser dono dunha árbore (e incluso deixarlla ós seus fillos) sen ser dono da terra onde estaba. Isto quere dicir que a ninguén lle estrañaba que non se puidese tocar un froiteiro determinado. Era normal que houbese “árbores de froito prohibido”, en contraposición ás árbores silvestres que non eran así. A imaxe dunha árbore cun froito prohibido no medio dun xardín accesible era fácil de comprender.

Se, ademais, o “dono” desa árbore é o coñecedor “da ciencia do ben e do mal”, a árbore é tamén “da ciencia do ben e do mal” e o seu é un froito que outorga conciencia, ou consciencia. Esta, polo menos, é a conclusión á que pode chegar unha mente “astuta”. (Alguén diría logo que “a serpe era o animal máis astuto”.)

Ousar comer dese froito é o mesmo que querer saber máis, é querer erguerse por riba da natureza propia, é querer parecerse a Deus. Creo que é unha boa imaxe literaria, testemuña dunha vella experiencia da humanidade.

E dende aquela experiencia ata a formulación de lendas puideron pasar moitos anos; pero, ¿quen sabe?, ó traveso dos tempos, a saudade dun Paraíso Perdido ben puido manterse coma un pouso adormecido na memoria colectiva da humanidade.
_____________________

[1] Ou dos deuses. Ou da Terra, deusa-nai. Ese é un matiz que xa depende das crenzas dos narradores.

 


VOLVER A "ARQUIVADOR"