INTRODUCCIÓN

I - O MONACATO NA PROVINCIA DE OURENSE
(Síntese)

A institución do monacato, presente en varias relixións, épocas e lugares, tivo na historia de Galicia una repercusión social e económica, á parte da relixiosa, realmente incuestionable. O monacato cristián, que é o que acó floreceu, tivo en Galicia, unha influenza e predicamento que, con moito, desbordou os cometidos espirituais que se lle poderían supoñer. Malia que no transcurso dos séculos tivo diferentes épocas e consecuencias non sempre iguais.

Se quixésemos compendiar as consecuencias resultantes habería que comezar por falar da fundación, de facto, de diversas vilas. Se temos en conta que os primitivos mosteiros, na idade media, se establecían en lugares arredados e solitarios é fácil deducir que as varias vilas que hoxe teñen un mosteiro no seu trazado urbano, é debido a que foron elas as que se formaron ao amparo do mosteiro. Pénsese, por exemplo, en Celanova que se ben, como din as crónicas, o seu mosteiro foi fundado nunha aldea chamada Vilar, tal lugar quedou relegado a un segundo plano xa que non só esqueceu o nome senón que o seu substituto, Celanova, ten un nome e unha configuración urbana supeditadas ao mosteiro. Outros exemplos poderían ser Xunqueira de Ambía, Xunqueira de Espadanedo, Montederramo ou Melón.

Outra boa consecuencia foi a repoboación do territorio. Grandes extensións de terreo, bisbarras e comarcas enteiras, que co “paso” dos musulmáns quedaran deshabitadas e abandonadas á natureza foron ocupadas, colonizadas, traballadas e cultivadas. Así mesmo, aos poucos anos, segundo os reis de Galicia ou León ían ocupando territorio, eses lugares volveron ter presencia humana grazas aos asentamentos dos monxes. Ao seu abrigo irían achegándose novas veciñanzas. Os reis recoñecerían a labor de colonización e axudarían coa cesión de terra, prerrogativas e privilexios.

Por outro lado, dada que a intención inicial dos monxes era vivir do seu traballo, non de esmolas, o cal traballo se concretaba no cultivo da terra, recorreron -cando as súas organizacións tiñan amplo contacto con organizacións similares doutros lares- a técnicas e procedementos que non estaban ao alcance do labrego común. Elo supuxo unha actualización da agricultura. (Pénsase que toda a viticultura do Ribeiro actual tivo o seu berce no mosteiro de San Clodio.)

O mesmo se poderá dicir de distintos oficios que recuperaron e propagaron. A idea dos primeiros mosteiros era a de recrear dentro dos seus recintos unha especie de cidade autónoma e suficiente. En consecuencia dispuñan de todos os servizos da civilización da época: Ferreiros, carpinteiros, construtores, panadeiros, etc.

Do conxunto de profesións, aínda máis, podemos destacar, de xeito especial, a de amanuense (incluíndo copistas, notarios, bibliotecarios, etc.). Cando ninguén (nin a nobreza) tiña libros e moi poucos sabían ler, no mosteiros tiñan valiosas bibliotecas e monxes escribáns. Outra figura salientable sería a de boticarios e similares (enfermeiros, botánicos e herboristas). Máis adiante tiveron escolas e, cando viñeron novas ordes, hospitais, asilos e albergues.

Nos séculos escuros do medievo foi non mosteiros onde se refuxiou a cultura. Alí non só se practicou a escritura. Tamén se acolleu a pintura, a escultura, a ourivería, o vestiario litúrxico e, coma non, a arquitectura, esta con distintas épocas e estilos artísticos. Desta última pódese dicir que, na maioría dos casos, foi o único legado (a pesar de todas as deterioracións e estragos) que nos chegou a nós ata o punto de que, xeralmente, cando oímos a palabra mosteiro mentalmente xa a asociamos, exclusivamente, aos edificios.

Con todo, isto que estamos a dicir non deixa de ser unha visión estereotipada e xeneralista, pois, ó longo dos séculos, houbo etapas de realidades moi dispares e, dentro de cada unha, notables diferenzas entre unhas entidades e outras. Lembremos de xeito sucinto esas diferentes etapas das que falamos.

Antes dun monacato colectivo estaban as xentes que vivían, de forma austera e solitaria, dedicadas á oración. Eran os chamados anacoretas ou eremitas. A partir do s. IV , ben porque varios destes eremitas acordasen asociarse, ben porque se instituísen de novo na forma colectiva, comezaron a aparecer comunidades ascéticas de vida en común. Un exemplo deses primitivos cenobios témolo en Ourense, concretamente en San Pedro de Rocas. Así mesmo procede desta época o inzamento de eremitorios e cenobios na ribeira do Sil, na Rivoira Sacrata. Nestas orixinarias comunidades a convivencia estaría rexida, unhas veces por acordos entre os membros, outras adoptando algunha das “regras” entón existentes. (Unha “regra” ven sendo un Regulamento de réxime interior.)

Nesa primeira etapa de vida monacal seguíanse as directrices marcadas polos próximos San Martiño (bispo de Dumio no 556 e de Braga no 570) e San Fructuoso de Braga (autor da “Regula monachorum”, do redor do 650), ou polos foráneos San Pacomio, San Isidoro, San Agostiño, etc. Co tempo, nos ss. IX e X, posiblemente o regulamento preponderante nestas terras fose o procedente das Regras e Pactos de San Fructuoso.

A principios do s. VI o italiano Bieito de Nursia (San Bieito), fundador de mosteiros e da chamada despois Orde bieita ou beneditina, escribiu para os seus monxes a súa famosa Regula. Esta iríase estendendo por toda Europa chegando, ¿coma non?, tamén a Galicia. Aquí, pouco a pouco, foise aceptando tanto por comunidades xa establecidas como por outras fundadas de novo. Con todo, estímase que a Regra de S. Bieito non chegou a Galicia ata xa entrado o s. XI.

Na primeira época os mosteiros adoitaban ser de propiedade particular (da realeza ou da nobreza, que llo cedían aos monxes), dúplices (é dicir, masculinos e femininos) e, moitas veces, familiares. Así foi ata o s. XI, pero ao principio deste século produciuse a chamada Reforma Gregoriana. Esta abarcou distintos aspectos da organización da Igrexa (por exemplo, imposición do rito latino, en oposición ao mozárabe ou ó visigodo que daquela se utilizaba por estes lares) e, especificamente, o monacato. Neste aspecto pódese destacar a eliminación das propiedades laicas e dos mosteiros dúplices así como a uniformación das normas internas esixindo a adopción da regra da San Bieito en todas as comunidades agás as que había dos chamados cóengos regulares que se habían de rexer pola de San Agostiño. (“Cóengos regulares” eran os membros dunhas comunidades formadas por cóengos do cabido dunha catedral que decidían vivir en común. En Ourense deuse este caso con asentamentos en Xunqueira de Ambía, Porqueira e Grou.)

O conxunto de novidades (unha delas foi o sometemento ao bispo correspondente) trouxo queixas, desconformidades e dificultades así como o cerre de mosteiros pequenos. A situación prolongouse ata o s. XII no que, despois de acordos e adaptacións, acabouse acadando un consenso.

Mentres isto pasaba en Galicia, en Francia, concretamente en Citeaux, un monxe beneditino reinterpretaba a Regra de San Bieito e propuña unha nova Orde en 1098, a cal, collendo o nome da localidade, se chamaría Císter. Pouco despois, da man de San Bernardo (que entrara en Citeaux en 1112), esa idea collería un novo pulo e rapidamente se iría estendendo por Europa. (Antes desta reforma houbera outra no 909 na abadía de Cluny -na Borgoña francesa-, pero esta, se ben tivo moita influenza noutras terras, en Galicia só conseguiu a súa implantación en 4 mosteiros, ningún deles en Ourense,)

Os cistercienses considerábanse seguidores de San Bieito, igual ca os beneditinos, pero querían aplicar as regras en todo o seu rigor, volvendo ao espírito inicial de austeridade, traballo e oración. Cambiaron varias cousas e, incluso para que se visualizasen ben os cambios, mudaron o hábito, que era negro, por outro branco con escapulario negro. De aí que popularmente se lles chegase a coñecer como monxes brancos, fronte aos monxes negros que serían os bieitos. Tamén se lles coñece coma bernardos, en memoria do seu principal impulsor.

En Ourense, mosteiros bieitos que xa estaban constituídos solicitaron afiliarse á nova Orde. Foi o caso de Santa María de Oseira que, fundado en 1137, se integrou no Císter en 1141. Seguiríanlle Santa María de Melón, María de Montederramo, San Clodio do Ribeiro e Santa María de Xunqueira de Espadanedo.

Outros continuaron sendo bieitos. Dentro destes, co tempo, destacarían Santo Estevo de Ribas de Sil, Santa Cristina de Ribas de Sil e San Salvador de Celanova.

A comezos do s. XII xurdiron as ordes militares. O número dos seus mosteiros en Ourense foi mínimo. Con todo a orde con máis presenza quizais fose a Orde de San Xoán de Xerusalén, coñecida tamén como Orde de Malta. A súa actividade principal era a atención de hospitais, especialmente en rutas de peregrinos. Por iso máis ao norte de Galicia prodigáronse, mentres na provincia de Ourense estivo limitado a contados lugares.

A principios do s. XIII fundáronse as chamadas ordes mendicantes, basicamente as dos franciscanos e dominicos. Estas ordes, a diferenza das monásticas anteriores, establecíanse nas cidades e o seu medio de vida sería a esmola (e non o traballo persoal). En Ourense os franciscanos establecéronse en Ribadavia, Monterrei, Trandeiras (Xinzo de Limia) e a capital. Os dominicos en Ribadavia e Ourense.

O século XIII foi o de maior esplendor do monacato histórico galego, comezando a decaer no XIV. Neste século e no seguinte, a un relaxamento das prácticas relixiosas uniuse unha crise demográfica e económica da sociedade. Houbo un descenso de rendas, que afectou tamén á nobreza, a cal, moitas veces, non tivo reparos en extorsionar e coaccionar ós mosteiros. Amais coincidiron unha diminución do número de monxes, problemas cos Concellos, abusos dos comendatarios, a aparición dos “abades comendatarios” (nomeados desde fóra e a veces, laicos), etc. A situación volveuse complexa e, como defensa, iniciouse unha nova reforma chamada posteriormente a Reforma Observante. Os Reis Católicos, igual ca o seu predecesor Xoán I, trataron de restablecer a vida monástica e obtiveron en 1487 unha bula papal que lles autorizaba a xestionar dita reforma. A resultas dela, entre outras cousas, redúcense drasticamente o número de mosteiros, asociando os pequenos aos máis grandes, cando non pechándoos directamente, e, sométense os que quedan, a unhas chamadas Congregacións, que viñan sendo unha especie de federacións de mosteiros que quedaban supeditados a unha casa central. Todo nunha estrutura xerárquica que antes non existía. (Inda que os cistercienses sí tiñan algo parecido cunhas ciertas dependencias.) No caso dos bieitos quedaron sometidos á Congregación de San Bieito de Valladolid e os cistercienses á Congregación de Castela. Por outra parte os mosteiros bieitos femininos de Galicia (que xa eran poucos) pasaron a depender de San Paio de Antealtares (Santiago). Na provincia de Ourense foron Ramirás, Lobás e Sobrado de Trives.

A parte negativa para os mosteiros galegos (bieitos e cistercienses) foi a perda de autonomía e a “castelanización” (por exemplo nos cargos e nomeamentos), pero á marxe diso, e grazas á unión e a unha eficiente administración, as rendas aumentaron de tal xeito que as reedificacións e actualizacións arquitectónicas deron os grandes edificios que hoxe coñecemos.

En 1540 créase a Compañía de Xesús, a dos xesuítas. Pouco despois, en 1556, establecen un colexio en Monterrei e 100 anos máis tarde, en 1652, outro en Ourense. Estarían ata a súa expulsión de España en 1767.

30 anos despois do episodio mencionado no parágrafo anterior iniciaríanse en España un longo proceso de ”desamortización” que, se ben tiña distintos destinatarios, a quen máis prexudicou foi ás ordes relixiosas regulares. Houbo varias leis de desamortización, desde a chamada “Desamortización de Godoy” en 1798 ata a “Desamortización de Madoz en 1856. A de maiores consecuencias para a vida conventual foi a de Mendizabal, de 1836-37. Esta contemplaba non só as expropiacións dos bens senón tamén a exclaustración obrigatoria e inmediata de monxes e frades.

É certo que o Estado que -a causa das continuas guerras estaba en bancarrota e, ao mesmo tempo, celoso das propiedades da Igrexa- obtivo coas desamortizacións pingües ingresos, pero, en realidade, a desamortización en xeral, foi un rotundo fracaso. Teoricamente pretendía unha especie de reforma agraria tendente a crear unha clase media de labregos autónomos, pero o único que conseguiu foi que unha oligarquía acumulase propiedades. Os alugueiros, simplemente, cambiaron de alugador e os que nada tiñan seguiron tendo nada. Pola contra, unha consecuencia ben real foron as grandes perdas de tesouros culturais. Con moitas e tristes historias de abandono, desleixo, espolio e destrución.



II – PRECISIÓNS LINGÜÍSTICAS

A palabra monxe (feminino monxa) procede do latín monachus, “anacoreta, eremita”. A palabra latina, á súa vez, viña doutra grega que significaba “solitario”. Entrou no galego posiblemente a través do occitano antigo monge. Aplicouse nun principio a aqueles relixiosos que vivían sós, sen compaña, dedicados á oración e á penitencia e así se lles seguiu chamando cando formaron comunidades. Para designar aos solitarios mantivéronse as voces eremita e anacoreta.

Desa mesma familia lingüística son mosteiro (grego monasterion), monástico, monacal, monacato, etc. se ben todos estes derivados son cultismos.

Mosteiro é o edificio onde vive unha comunidade de monxes, xeralmente apartado das poboacións. Sinónimos seus son cenobio e convento, se ben a este respecto compre facer algunha matización. Cenobio ten o mesmo significado, pero, na práctica, soe usarse (sen que sexa obrigado) para falar dun mosteiro pequeno. Convento (do latín conventus, -us, “reunión de xente”) pola súa parte ten a súa propia historia. Na Idade Media era o conxunto dos monxes dun mosteiro sen contar ao abade. É dicir, nun mosteiro habitaban un abade e un convento, que eran todos os demais. Despois, cando viñeron as ordes mendicantes, as que entre as súas novidades estaba a de establecer as súas residencias no seo das poboacións (non nos ermos), usaron a palabra convento para designar as súas casas, sen que por iso perdese a acepción de comunidade. Foi a mesma reacción que a de dar preferencia a palabra frade (ou freire ) fronte á tradicional monxe . Frade xa existía, de feito os cluniacense xa a empregaban, pero en certo modo foi coma se se establecese unha especialización: bieitos e cistercienses eran monxes e franciscanos e dominicos, frades . Hoxe as aparentes dicotomías mosteiro/convento e monxe/frade non existen e ambas parellas úsanse indistintamente coma sinónimos.

Abade (ou abadesa) é a denominación da autoridade máxima dun mosteiro. Por debaixo, como segundo, estará o prior (ou a prioresa), nome que tamén lle asignarán na orde bieita aos rectores dos priorados, mosteiros dependentes doutro principal. Así mesmo se lle chama prior ao superior das comunidades de cóengos regulares. (Nestes casos a figura do abade está identificada co bispo.)

A palabra abade, que procede do arameo abba “pai”, a través do latín e do grego, probablemente sexa en Galicia unha testemuña do alcance e relevancia que tivo o monacato nestas terras pois, aínda hoxe, se lle da ese nome de superior dun convento ao cura da parroquia rural ("o señor abade").

III – BIBLIOGRAFIA

As principais fontes bibliográficas para este traballo foron, entre outras, as seguintes:

Os Mosteiros Ourensáns: catálogo exposición Ourense - 1981
Monasterios de Galicia - Hipólito de Sá Bravo - Ed. Everest, S.A. - 1983
El monacato gallego en la Alta Edad Media - José Freire Camaniel A Coruña, 1998
Mosteiros de Galicia na Idade Media (séculos XII-XV) - Pérez Rodríguez, Francisco Javier - Fundación Caixa Galicia, 2008
Inventario de la Riqueza Monumental y artística de Galicia - Angel del Castillo - Fundación Pedro Barié de la Maza, 2008
Gran Enciclopedia Gallega - Ed. Silverio Cañada - 1974
Historia del monacato gallego - José Luís López Sangil - (artículo pdf) - 2006
http://patrimoniogalego.net
http://onosopatrimonio.blogspot.com
http://turismourense,com
www.turismo.gal

       

© M.D.Q. - Febreiro, 2019