| |
Ir a la versión en castellano
Ler Comentarios
S A Í R
|
A Lingua Sentenciada (Apuntes para unha socioloxía do galego) Manuel Domínguez Quiroga O idioma galego ten un problema socio-cultural de hai moito tempo. En determinados momentos (por ex., no franquismo) levou aparellado un problema político. Arestora ten o risco de que agrome outro problema político. Nos partidos había un certo consenso, mais os presuntos abusos dunha parte propiciaron, na outra, promesas e expectativas de signo contrario. En calquera caso advirto que esta conxuntura non é o tema deste traballo. (Quedará para outra ocasión.) O que aquí imos tratar é o problema base, ese pouso que está latente en tódolos demais problemas.
Entrada do venres 23 de Outubro do 2009:
1.- No mundo hai, aproximadamente, unhas 6000 linguas das cales, segundo un informe da Unesco, poden desaparecer o 90 % nos próximos cen anos. Na U.E. actual, con case 500 millóns de persoas, hai 23 linguas oficiais e máis de 60 minoritarias ou autóctonas de moi diversa implantación e desenrolo. (Varias delas -10 ou 12- son minoritarias respecto a Europa, pero non respecto ó seu territorio.) A pesar do dito no parágrafo anterior moitas destas linguas europeas están experimentando un certo renacemento. A U.E., conforme á “Carta de Dereitos Fundamentais da Unión Europea” e mais á “Carta Europea das Linguas Minoritarias” (ratificada en Estrasburgo o 5-11-1992 polos Estados membros do Consello de Europa),(1) promove e practica unha política positiva cara esas linguas partindo do principio de que a diversidade lingüística é un patrimonio cultural de todos. Ten marcado coma obxectivo –realmente ambicioso- o acadar que cada cidadán domine a súa lingua materna máis outras dúas linguas estranxeiras. A Comisión Europea apoia a dúas organizacións adicadas á promoción desas linguas minoritarias: A “Oficina Europea de Linguas Minoritarias” e a “Rede Mercator”. Hai tamén un Comisario de Multilingüismo. Un dato que avala esas políticas é o de que un 56 % da poboación fala dúas das linguas europeas. De entre todas esas linguas minoritarias a de maior número de falantes é o catalán (nas súas 4 variantes), con máis de 7 millóns de persoas. Detrás vai o galego, inda que a considerable distancia, seguido de todas as demais en posicións decrecentes ata o punto de que algunhas teñen un número de falantes meramente testemuñal. (2) 2.- O galego é unha desas linguas minoritarias. Agora o que procede preguntarse é se se trata dunha daquelas chamadas a desaparecer. É evidente que co advento da democracia e ca incorporación as Comunidades Europeas as circunstancias melloraron moito con respecto ás que había antes, hai 30 anos. Agora hai lexislación e administracións públicas en galego, ensino, radio e televisión, máis libros en galego ca nunca, etc. Parecería que están anulados varios dos condicionantes que soen actuar nos procesos de substitución lingüística, pero inda así o número de falantes naturais (que a aprenden como lingua materna) vai devecendo (ou cando menos non avanza) inda que poida aumentar o de “coñecedores académicos”. Teoricamente, cada vez o galego ten máis simpatizantes e defensores pero, se imos á práctica, habería que facer unha verificación: ¿Cantos destes crían ós seus fillos en galego? Estes son os verdadeiros simpatizantes e defensores. Das variadas circunstancias que interveñen nas substitucións lingüísticas, un parámetro decisorio e transcendente é a renuncia dos pais a transmitir a súa lingua materna ós fillos. Este feito xa ocorreu nunha certa porcentaxe da poboación (como veremos máis adiante) o cal nos pode provocar a dúbida sobre a viabilidade dunha “recuperación” lingüística. Aínda así, cos medios que mencionamos antes podería ser factible, pero atopámonos con outro gran atranco: a actitude negativa –herdada do pasado- que inda manteñen moitas persoas. Entre unas cousas e outras o futuro da lingua galega vese moi incerto. Hai posicións optimistas, pero tamén quen pensa que a nosa lingua está sentenciada pola historia política sen que ela (¡pobriña!) teña ningunha culpa xa que tecnicamente é unha lingua completa e con capacidade de comunicación e expresividade coma calquera outra. Si, está sentenciada e a execución desa sentencia está nas mans de todos os galegos. [Anexo] 3.- Isto lévanos a unha morea de preguntas: ¿Como se chegou a esta situación? ¿Que pensa diso hoxe a sociedade galega? ¿Pódese salvar unha lingua así? ¿Ten algún valor especial para que pague a pena? ¿A quén lle correspondería facelo? É un asunto no que debería haber unanimidade e, sen embargo, sabemos que as respostas que se nos poidan dar resultarán diverxentes e con moitos matices. É un tema moi controvertido e delicado por canto priman uns sentimentos persoais e unha chea de actitudes herdadas sobre o raciocinio e os criterios científicos. Eu vou tratar de aportar, de forma esquemática, uns datos mínimos coa pretensión –recoñezo que difícil- de que sexan o máis obxectivos posibles, para que –con ese guión- cada quén constrúa o seu propio discurso. 4.- O reinado de Isabel A Católica comeza en 1474 e o de Fernando en 1479. Entre os dous xestionarán unha especie de federación de reinos, Castela e Aragón, ca que comeza a albiscarse unha unidade política baixo o liderado de Castela (o reino máis extenso e poderoso da península ibérica). España inda non existe, pero estase a xestar. 
Os Reis Católicos fixaron coma un obxectivo da súa política interior o fortalecemento da Monarquía (outorgándolle un carácter distinto ó que ata entón tivera) e a centralización da administración, minguando –en ambos casos- os privilexios da nobreza.Nese momento no territorio do futuro Estado había 3 clases de falantes: Os científicos e eruditos falaban (ou cando menos escribían) en latín, a Corte Real en castelán e logo cada pobo na súa lingua tradicional. Se entón se soubese das linguas o que se sabe hoxe teríase intentado manter ese status, pero como daquela as linguas non tiñan máis consideración que a de circunstancias conxunturais non foi así. Cando o novo Poder, a Corte, comezou a estender os seus “tentáculos” sobre o país, suplantando os poderes efectivos e inmediatos que a aristocracia tiña –ata entón- nos seus respectivos feudos, o seu xeito de falar, o castelán, foise estendendo tamén. Os romances veciños (ástur-leonés, navarro e aragonés) fóronse integrando no castelán (recibindo e aportando) ou recuando cara un menor territorio. Outros dous –os máis distantes e á vez os dous con máis tradición literaria- o galego e o catalán, continuaron ca súa normal existencia. (O catalán, incluso, continuou uns séculos como lingua oficial en Cataluña.) Galicia seguiu coa súa lingua de sempre, pero, ó mesmo tempo, unhas poucas persoas vidas de fóra falaban castelán. A transcendencia desta circunstancia consistía en que estas poucas persoas eran as que estaban no cumio político da sociedade. Primeiro –a partir de 1485- empezaron a vir os Correxedores Reais cos seus secretarios e axudantes. Logo escribáns, mandos militares e funcionarios en xeral. As escrituras notariais que ata 1500 aproximadamente se facían en galego principiaron a facerse en castelán. As Ordes relixiosas pasaron a depender de Superiores de Castela. Os membros da nobreza, uns castigados e outros seducidos polo ambiente rexio, fixéronse absentistas e pasaron a vivir cerca da Corte cambiando o seu idioma. A literatura galega deixou practicamente de existir. E así, entre unhas cousas e outras, o castelán foise infiltrando. (3) 5.- Nos primeiros séculos esta infiltración sería case imperceptible. A xente seguía falando galego e transmitíndollo ós seus fillos como é o natural. Ó castelán non o considerarían, aínda, como expresión superior. Máis ben sería considerado como algo alleo e estraño. Algo así coma o latín. En latín oían a Misa e en castelán escoitaban os sermóns. Entendesen ou non esas formas serían consideradas ambas como parte do mesmo ritual. Pero, sen ninguén decatarse, o proceso de degradación social (non o lingüístico) estaba en marcha. Un proceso lento, secular, pero imparable. Que non eliminaba o galego, pero que o iría devaluando socialmente. A pouca xente que estudaba tiña que facelo en castelán. O que aspiraba a un posto relacionado co poder, tamén. Pouco e pouco foise relacionando lingua con status social. Os pasos seguintes serían a práctica da diglosia, a creación dun estereotipo anti-galego e, despois, a entrada nunha lenta, pero firme, “substitución lingüística.” Entrada do luns 26 de Outubro de 2009: 6.- A substitución lingüística (ou cambio duna lingua por outra) é un fenómeno coñecido, presente e constante na historia da humanidade. Son procesos que poden durar varias xeracións e, na práctica, articúlanse de varias maneiras: a) Pola simple substitución. Xente criada nunha lingua materna adopta á outra (dominante) porque percibe nela máis categoría social. b) Por ruptura interxeracional con abandono dunha lingua a favor da outra porque uns pais non ensinan a súa lingua materna ós fillos senón a nova lingua de máis prestixio e oportunidades. c) Por imitación. Moitos falantes cambian de lingua simplemente ó veren que o fan outros do seu entorno. Está comprobado que este proceso soe empezar pola clase aristocrática, segue polas clases altas urbanas, logo as clases medias urbanas, despois as clases altas rurais e segue baixando de nivel na escala social ata chegar ó fondo. Este proceso xeral deuse e estase dando en Galicia. Aínda non se completaron todas as etapas, pero leva camiño diso. Non é doado dar datas, pero posiblemente foi un proceso serodio e a renuncia do primeiro estamento en ceder colectivamente (o aristocrático ou semi-aristocrático coma os señores dos pazos) se poda establecer nos finais do século XIX ou comezos do XX. (Deixando á marxe á alta nobreza –os Lemos, Monterrei, Salvaterra, etc.- que desertara no primeiro momento e tendo en conta que antes da substitución habería xente instruída que falaría castelán sen deixar o galego.) A “deserción” masiva é relativamente recente. (4) Todos os galegos castelán-falantes nacidos durante o franquismo (quitado, claro está, os procedentes de familias de fóra), digamos todos os que teñen máis de 35 ou 40 anos e que hoxe falan castelán, tiveron uns pais, ou como moito, uns avós, que eran galego-falantes. Facede unha enquisa entre as vosas amistades e quedaredes sorprendidos do certo que é isto. 7.- O visto ata agora é un proceso normal, repetido en centos de lugares e tempos. Pero é que en Galicia houbo máis, houbo algo máis grave. Foi que, á par dise proceso de perda de falantes en determinadas clases sociais, houbo outro proceso: a formación dun específico estereotipo, falso por suposto. Unha crenza de moitas familias, que a foron transmitindo de pais a fillos: a de que o galego era unha lingua de pobres ou de badocos. Formouse un prexuízo, un complexo, unha tara. Un prexuízo colectivo, un complexo asumido, unha tara socializada. En definitiva: un autodesprezo, unha castración da identidade. Chegamos a ter vergonza de ser galegos e, inconscientemente, deducimos que, se renegabamos do galego, seríamos menos galegos (que é o que –lamentablemente- no fondo desexabamos). Hai moitos galegos que teñen vergonza de selo. (¡Así nos vai|). Eses mesmos coidan que galego é o que fala galego. (“Yo soy gallego, pero no ejerzo” dicíame unha vez un.) É algo paradoxal. E digo paradoxal porque eses, sen decatarse, están asimilando lingua e nacionalidade. Non fai falta que os concienciados ou os políticos digan que o idioma é o sinal de identidade do pobo; son os propios renegados (os que renegan) os que o están dando a entender. 8.- Inda se podería falar dunha terceira fase (isto xa totalmente surrealista), a crenza de que “o galego é, de seu, unha lingua badoca”. Digo surrealista porque aínda admitindo que en determinados casos puidese lamentablemente haber algo de certo nas correlacións castelán/culto e galego/rústico o que non ten dúbida é que unha lingua, en si, nin é paleta nin deixa de selo. Poderán selo algúns falantes particulares, pero a lingua, o que se di a lingua, é un fenómeno social perfectamente construído, estruturado e competente e, en consecuencia, merecente de toda admiración e respecto. ¿Tanto coma calquera outra manifestación histórica cultural? Eu diría que máis. Moito máis. É o “invento” cultural máis importante de calquera pobo. Hai que ter moi presente outra cousa: o desprestixio social non resta valor lingüístico. Son cousas distintas. 9.- Un indio boliviano ou un nativo de Córcega pode usar, respectivamente, o quechua ou o corso para falar cos veciños e, en cambio, empregar o castelán ou o francés cando vai o médico ou a un centro oficial. É o comportamento coñecido como diglosia. Escollen a lingua segundo as circunstancias. Pero iso non quere dicir que sintan vergonza por falar o seu idioma nin que sexa mal visto pola sociedade. En cambio en Galicia isto si que se deu no próximo pasado e aínda se segue a dar nalgunha xente ancorada nese pasado. En Galicia non só tivemos diglosia senón que, por riba, tivemos vergonza, auto-odio, complexo, prexuízo ou como se lle queira chamar. Falo en primeira persoa do plural, pero, evidentemente, estoume a referir a unha gran masa de poboación pero non á súa totalidade. Non podemos incluír a moitos galegos (paisanos ou non) que seguiron falando galego coma se nada, sen ningún complexo, e a moitos grupos de ilustrados, intelectuais e concienzados que trataban de practicar unha resistencia lingüística. Uns por convencemento, outros por rebeldía. A todos estes, algúns chamábanlles “galleguistas”, pero (¡ó que se chegou!) cun ton, difícil de definir, entre despectivo, crítico e burlón. Está comprobado que a diglosia, a longo prazo, leva á desaparición ou esmorecemento da lingua de menor predicamento social. Escusamos dicir o que pode pasar cando o menor prestixio non se aplica só á lingua senón que atinxe, ademais, ós falantes polo mero feito de falala. O termo contrario ó de diglosia é o de “equilingüísmo”, cando ambos idiomas poden ser usados nas mesmas circunstancias. En ambos casos estamos a falar de “bilingüismo”, pero o primeiro é un “bilingüismo negativo” e o segundo un “bilingüismo positivo”. 10.- Vexamos un caso máis restrinxido de todo isto que estamos a comentar. A actitude da alta sociedade a principios do século XX. Sobre todo nas mulleres. A un cabaleiro da alta sociedade inda se lle podía consentir que, ás veces, falase galego. Sería considerado coma un home aberto. Pero nunha dama de boa familia iso podía ser escandaloso. Sería algo tan grave coma querer estudar ou traballar. Esas mulleres, “as señoritas”, cando fosen nais serían transmisoras da actitude aprendida. De aí que, inda que xa non haxa propiamente clases sociais, os descendentes da antiga “alta sociedad” sexan, actualmente, os máis remisos (cando non os máis inimigos) de todo o que teña que ver coa nosa fala propia.(5) Estou seguro de que ti, lector, coñeces algunha familia así. Nun pasado recente o galego chegou a ser considerado polos partidos clandestinos, de esquerdas, como un “idioma de clase”. A primeira vista puidera parecer que tiñan razón, pero eu matizaría que, inda que efectivamente era o idioma das clases populares tamén o era de xente dun determinado talante: a xente chan, comprometida, sinxela, aberta e liberal. Cando, historicamente, o idioma se formou pertencía a todas as clases sociais, empezando polas máis elevadas. Se non tivera sido así non habería nacido porque é de supoñer que as persoas de máis prestixio social foron as que determinaron que se impuxera esa forma de falar. Foi despois, co paso dos séculos, cando uns resistiron e outros abandonaron. Agora preténdese que volva ser de todos. Esta xeración ten a oportunidade de restablecer a normalidade perdida. Non só é unha oportunidade senón tamén un privilexio e unha responsabilidade. Despois de cinco séculos de determinismo e conformismo agora é o momento dunha "revolución pacífica" de decisións voluntarias e conscientes. As xeracións anteriores foron todas vítimas das circunstancias históricas. Non foron libres. Pero nós, todos os galegos hoxe vivos, tanto novos como vellos, non temos desculpa. Se agora non respondemos como é debido é probable que os nosos descendentes, que serán sen dúbida máis cultos e adiantados ca nós, teñan saudade desa lingua que poderían ter tido pero que por culpa nosa (así o dirán de xeito incriminatorio) non chegaron a poder dispor dela. Entrada do mércores 28 de Outubro de 2009: 11.- A culminación (agravamento) de todo o desenrolo da problemática da consideración social do galego deuse co franquismo. É certo, coma din algúns nostálxicos desa época, que non houbo ningunha lei que prohibise expresamente as linguas vernáculas, pero houbo centos de disposicións -froito dunha política xeneralizada- para impoñer exclusivamente o castelán. Na administración, na ensinanza, nos medios de comunicación, etc. Víronse afectados o nome das persoas, o Rexistro Civil, as escrituras notariais, os libros de texto e as clases, a propaganda dos comerciantes, os carteis e anuncios, a radio e os xornais, todo. Incluso implantaron a dobraxe das películas estranxeiras presentándoo coma un avance técnico cando o obxectivo perseguido era constituír –como nos demais ámbitos da vida- un monolingüísmo exclusivo castelán. Ata se cambiou a toponimia das poboacións porque todo o que puidese soar a galego, catalán ou vasco estaba como apestado. [Anexo] Toda a xente do meu tempo recordará como nas escolas, colexios e seminarios castigaban ós que falaban galego, como calquera mestre que ousase falalo estaba exposto a unha depuración, como a policía desconfiaba de todo o que soase a tal, como –con toda a intención despectiva- se catalogaba ó idioma de dialecto, etc. (6) 12.- Nese período, aparte das presións políticas, déronse asemade unha serie de cambios na sociedade que compre ter en conta: - Emigración ou éxodo do campo cara as cidades a partir de 1950. - Cambios de actividades produtivas: depresión do sector primario (labranza, gandería, pesca, ...) en favor do secundario e terciario (industria e servizos). - Xeneralización do ensino, exclusivamente en castelán. - Acceso progresivo e masivo ós medios de comunicación social, todos exclusivamente en castelán: prensa, radio, cine e, máis tarde, televisión. - Incremento da burguesía co lanzamento da economía (a partir de 1959, co Plan de Estabilización). Os cambios de status social, unido á crenza de que cada clase ten o seu propio idioma, resultaron ser unha excelente alianza coa política de franquismo. Quizais naquel momento aquela sociedade non puido facer máis do que fixo, pero debemos meditar en como encaixar iso co que din os sociolingüistas de que unha poboación que permite –e non digamos xa se fomenta- unha substitución lingüística está a dicir moi pouco da súa autoestima e do seu grao de desenrolo cultural. Esa deslealdade é propia de pobos socialmente inferiores. Tamén falan, á inversa, de “lealdade lingüística” como actitude propia dos que se queren reafirmar en si mesmos. 13.- A partir de mediados de século (desde que o Goberno de España pretendeu entrar na UNESCO, feito que ocorrería en 1953) apréciase unha leve minoración da presión que foi permitindo, pouco e pouco, que moita xente comprometida puidese tentar de contrarrestar os efectos negativos da situación lingüística: En 1947 a obra “Cómaros verdes”, de Aquilino Iglesias Alvariño, pasa a censura e publícase, sendo o primeiro libro en galego da posguerra. En 1950 fúndase a Editorial Galaxia. En 1971 a Universidade de Santiago crea o Instituto da Lingua Galega. Unha das súas primeiras tarefas é a elaboración do primeiro manual de aprendizaxe do galego (Galego 1, 2, 3). En 1972 instáurase unha Cátedra de Lingüística e Literatura Galega na Facultade de Filoloxía de Santiago. En moitas vilas e cidades constitúense asociacións culturais valedoras do galego. Organízanse conferencias e cursos en galego. (7) Nos xornais aparecen –nuns máis ca noutros- colaboracións en galego. A Igrexa recapacita e admite a liturxia en galego, Misas e homilías incluídas. Un público determinado interésase polo libro en galego. Créanse, na clandestinidade, partidos políticos e sindicatos todos os cales son defensores da fala propia. Promóvese o teatro en galego.(8) Etc. Todas estas actuacións, aparte do valor de seu, tiñan un efecto estimulador e recuperador da autoestima idiomática. Na cidadanía afín renace unha certa esperanza. Recórdase que as linguas non morren exactamente senón que deixan de falarse, pero que ese feito pode ser reversible. O caso típico, que se lembra sempre, é o do hebreo que sendo unha lingua que xa non se falaba en tempos de Cristo (salvo na liturxia xudía) agora, pasados máis de 2.000 anos, foi recuperado e as novas xeracións de israelís xa o teñen como lingua materna. 14.- Cando chegou a democracia parecía que todo ía cambiar. Non foi que a sociedade cambiase de súpeto e en bloque de parecer, pero ocorreu (como nalgunhas outras cousas) que as opinións dos máis progresistas se impuxeron e acadaron a categoría do “politicamente correcto”. Os partidos trataron de gañarse ós intelectuais e como estes, en xeral, a pesar das ideoloxías distintas, todos tiñan en común un criterio de defensa e respecto do galego, favoreceron a expansión a todos os ámbitos. A partir de aí eses partidos aceptaron o idioma, moitos periodistas que antes non o facían agora escribían en galego, o groso da sociedade pedía “Galego na escola”, as Corporacións e entidades políticas viron que o normal era expresarse no idioma orixinario do país, etc. Houbo como unha especie de exame de conciencia colectivo, recoñecéronse os “pecados” do pasado e o sentido común da xente decatouse de que o galego era unha lingua, consideración que antes pasaba desapercibida. Agora fálase na radio e nas televisións, edítanse máis libros ca nunca, os artigos periodísticos son abondosos, úsase en conferencias e discursos de todo tipo, emprégase na lexislación e nas Institucións, depréndese e úsase no ensino, aplícase na publicidade, utilízase na Internet, etc. É o momento de preguntarse se a recuperación do galego vai en serio ou non, de cal é o seu uso, de cal é agora a actitude dos galegos e de se se esqueceu o prexuízo mental acochado no subconsciente colectivo. 15.- ¿Que falan hoxe os galegos? Varía moito duns lugares a outros. E a impresión persoal que un observador pode obter depende do ambiente no que se mova. Pero en conxunto poderíamos distinguir tres colectivos: a) Un maioritario de falantes bilingües. Cun amplo espectro de variedades de actitudes, pero que, se non se lles presiona nun ou noutro sentido, son tolerantes con ámbalas dúas linguas. Son bilingües porque falan galego e... o dialecto galego do castelán. (9)(Nesta mesma web hai un traballo titulado, precisamente, "O dialecto galego do castelán" .Con sonido.) b) Unha minoría que fala só galego, dividida en dous subgrupos: por un lado xente de idade ou do campo que lle costa falar en castelán e, por outro, xente concienciada que o fai intencionadamente. c) Outra minoría que fala só castelán. Tamén con dous subgrupos, o primeiro formado por xente que non sabe galego ou que non se atreve a falalo (por medo a facelo mal) e o segundo que é o das persoas contrarias ó galego nas que contan desde aquelas ás que simplemente lles molesta ata as que o odian con todas as súas forzas. Entrada do venres 30 de Outubro de 2009: 16.- ¿Por que os galegos escollen ou prefiren un dos dous idiomas? As razóns poden ser innumerables e persoais, pero simplificando poderíamos resumilas nas seguintes: Galego: - Porque foi o que aprenderon e falaron desde sempre. - Porque é a lingua na que sempre falaron coa familia, veciños e amigos da infancia. - Porque lles gusta. Sóalle ben, atópano expresivo e apetécelle dicir serodio, xeitoso, bubela, cavorco, carballeira, baleiro, afouteza, esquecemento, queixume, etc. etc. - Porque senten que teñen parte na responsabilidade común de protexer o idioma de Galicia. - Porque os políticos (cando menos nas súas actuacións como tales) entenden que esa fala é un sinal da identidade colectiva. Castelán: - Porque son nacidos en Galicia, pero fillos de foráneos que non tiveron a elegancia (por non dicir a cortesía) de aceptar o idioma da terra de acollida como farían noutro país calquera. - Porque na súa casa sempre lle falaron en castelán e posteriormente nunca se cuestionaron a necesidade ou a deferencia dunha posible reciclaxe. - Porque manteñen o prexuízo ou complexo de inferioridade colectivo que se formou historicamente. 17.- Sabemos que levamos 5 séculos cunha progresión da situación diglósica pero non sabemos exactamente cando se formou o outro proceso, o do sentimento antigalego. ¿Fraguaríase na ditadura a consecuencia da súa política lingüística? ¿Ou sería nun período anterior cando os “señoritos”, os que vivían ben, comezaron a falar castelán e o pobo, que vivía na penuria, que pasaba fame e que tiña que emigrar, falaba galego? Probablemente a resposta inclúa as dúas etapas: Na primeira o afán de aparentar e de disimular o status persoal sería a sementeira e a segunda etapa, a do franquismo, sería a colleita. Esta sería, digamos, a confirmación, a “institucionalización”, de tódolos prexuízos larvados na sociedade galega. O triste, é que moitos individuos desa sociedade inda seguen supeditados ós condicionantes impostos polo franquismo. Non é grato dicilo, pero os inimigos da lingua están na casa. Somos un pobo masoquista. Por iso non é de estrañar que nos pasen cousas que pasan. ¿Por que somos así? ¿Porque a nosa xeografía e prehistoria tribal (10) nos condicionaron ó minifundio, á aldea, á colectividade cativa, sen grandes miras nin pretensións? ¿Porque nos someteron unha minoría de bárbaros chamados suevos? ¿Porque a revolta dos Irmandiños rematou en fracaso? ¿Porque non participamos na “épica” da Reconquista? ¿Porque o Reino de Galicia foi un Reino abortado a diferenza dos galegos do sur do Miño que conseguiron liberarse de Castela? ¿Porque a alta nobreza galega -a partir dun determinado momento- foi desapegada, cando non allea? ¿Porque a partir do século XV todo o relativo á cultura e á instrución tivo que pasar polo filtro castelán? ¿Porque mantivemos durante séculos un tremendo atraso económico? (11) ¿Porque a pouca innovación económica e burguesa do século XIX (o “progreso”) veu de mans de forasteiros? Son moitas preguntas e non hai quen nos de respostas, pero, hai que recoñecer que tivo que haber algún trauma colectivo que deixou a súa pegada e fixo que sexamos un pobo “encomplexado”. E ante iso uns tratan de redimirse, pero outros o único que queren é asimilarse ós prototipos "mesetarios", fala incluída. Uns tratan de sobrepoñer a súa personalidade ós fracasos históricos colectivos, outros renegan dese colectivo e mais do resto dos seus membros e actúan –forma de falar incluída- coma se non tivesen nada que ver. 18.- Levamos máis de 30 anos de democracia e de liberdade idiomática. ¿Que é o que está a pasar nestes momentos? Cando se comezaba a percibir que o uso do galego levaba camiño de irse normalizando, cando se observaba algún tímido avance, cando parecía que o fogar de Breogán quería espertar do seu sono, detéctanse celos e alarmas que provocan unha oposición declarada e belicosa como nunca se coñecera. Hai comportamentos individuais queixándose de supostos abusos e imposicións. Hai controversias e protestas. Fórmanse “mesas” pola liberdade do castelán sen importarlles para nada a liberdade do galego. Hai unha asociación que proclama defender o bilingüismo, pero sen aclarar que é o “bilingüismo con diglosia” o que quere manter. Presiónase ó Goberno Autonómico para que incumpra as súas obrigacións docentes. Etc.(12) Entón, ¿non se detivo o proceso de desvalorización? Parece que non. As actitudes persoais non desaparecen de repente e a súa permanencia é difícil de cuantificar. Sen embargo, a sociedade cambia e, por outro lado, habería que distinguir entre familias (liñaxes) e xeracións. Sabelo de certo sería un traballo de psicólogos, pero é posible que hoxe haxa individuos (a maioría novos) que estean libres da lacra histórica e vexan as cousas de xeito distinto que os seus próximos ascendentes. Quizais sexa unha minoría pero cabe a esperanza de que esta actitude, a moderna, se vaia impoñendo á histórica rutinaria. Sen embargo unha parte da sociedade –especialmente da burguesía- aínda conserva unhas actitudes, uns sentimentos íntimos, que poden empecer o libre raciocinio. Esta é a única explicación admisible porque ¿Como é posible que haxa unha oposición en algo que, obxectiva e loxicamente, tiña que ser unha aceptación unánime? Só ten esa explicación: a persistencia do prexuízo histórico. Esa xente debera considerar a súa responsabilidade pois neste momento o galego non reúne as premisas clásicas que levan á desaparición dunha lingua, a saber, o desuso na administración, na escola, na literatura, nos medios de comunicación, etc. e sen embargo vemos que está en perigo porque hai –sigue habendo- outra premisa -non clásica nin xeral, senón particular e especificamente galega-. A proporcionada por moitos galegos que manteñen, no seu interior, as actitudes do pasado. Algo que había que superar, pero que non todos os psiquismos teñen a flexibilidade precisa para facelo. 19.- Pensabamos que o estereotipo desaparecera, pero... vese que non é así. As aparencias enganan. Agora o complexo lingüístico non é explícito, non se manifesta, pero segue aí, en estado latente. A novidade agora reside en que estas actitudes están de forma enmascarada e disfrazada. Cambiaron as “formas” sociais, pero ¿cambiaron os “fondos” dos individuos? Nuns casos mantéñense uns residuos case imperceptibles e noutros adquiren tintes dramáticos. Exemplo particular dos primeiros podería ser o caso daqueles que din “El gallego está bien para algunas cosas, pero en otras no alcanza la altura del castellano.” É certo que cada lingua ten a súa "personalidade", pero estou seguro de que ese aserto non o farían relacionando portugués e castelán a pesar do similar da situación. Outros dirán que o galego é bo para a poesía pero non para outras cousas. Non se dan conta que con iso están facendo un eloxio do idioma porque, se ten expresividade poética (que é o máis difícil), tamén serve para os asertos pragmáticos (digamos astronomía, química, física cuántica ou o que sexa) porque adaptarse a isto non é máis ca cousa de costume. Nos casos máis extremos nunca se dirá expresamente -como antes- ningún “axioma” falso (Por ex.: “El gallego es cosa de paletos”.), pero si se recorrerá a argumentos enganosos: a utilidade de cada lingua no mundo relacionándoa co número de falantes, a liberdade para escoller, o perigo de que desapareza o castelán, etc. Respecto a ese primeiro argumento habería que dicir que, se un idioma é pouco falado no mundo, iso poderá ser unha razón para aprenderen os seus falantes unha segunda lingua (o castelán, por exemplo, ¿por que non?), pero non é razón nin para desbotar nin para "matar" á primeira. (13) En canto a liberdade para escoller hai que recordar que ninguén no mundo ten esa liberdade se se refire á lingua materna e que, se se trata de escoller de adulto entre dúas, compre ter previo coñecemento de ambas para que haxa auténtica liberdade de escolla. A postura/argumento máis ridícula é a daqueles que queren actuar de “redentores” do castelán. Como se o castelán (a terceira lingua máis falada do mundo, despois do chinés e do inglés) precisase de redentores galegos. O castelán está presente e potente, acapara case toda actividade pública e non precisa de ningunha axuda para seguir primando. Da a impresión de que os que menos confían nel son os que din defendelo, eses que –no fondo- o que queren é o monolingüísmo castelán. Sabemos que en realidade non é que pensen así senón que usan esa alegación como escusa atacante. Hai que concluír que o problema do galego segue estando na subsistencia, agora larvada, do “prexuízo”. Hai unha oposición disimulada. Non é frontal, pero busca a forma de rebater aspectos concretos e actuacións puntuais. 20.- Deliberadamente evito as estatísticas clásicas, esas que dan o número de falantes, de xente que entende unha ou outra lingua, etc.(14) En Galicia a estatística que habería que facer (por outro lado case imposible por depender do interior de cada un) é a de cantos desexan que o galego desapareza, cantos queren conservalo e cantos son indiferentes. Querendo esquematizar a exteriorización do prexuízo poderíamos reducila a tres graos simbolizados en outras tantas palabras: odio, vergonza e pudor. Odio.- É o sentimento que aniña nos que exercen de militantes contra o galego. Nunca dirán nada en contra da lingua, pero aproveitarán calquera grecha na lexislación ou nos usos para atacala inadecuadamente. (Dáse, máis que nada, en estamentos socialmente altos e, ás veces, en xente de orixe rural recastada en veciñanza de cidade.) Vergonza.- Maniféstase naqueles que o falan, pero, que antes de facelo, miran ben con quen o fan. Se é cos interlocutores de sempre farano sen problema. Se é con persoas descoñecidas haberán de pensalo primeiro. Pudor.- É parecido, pero cunha gradación menor. Dáse en dúas situacións distintas: unha é a típica “deferencia” dos paisanos. Os paisanos a un forasteiro ben vestido fálanlle “por deferencia” en castelán. (Por deferencia ou para demostrar que o saben.) E moitos “urbanitas”, falantes normais de galego, nas mesmas circunstancias, tamén fan o mesmo. Pásanse de “educados”, o cal xa presupón algo, por pequeno que sexa, na nosa idiosincrasia. O outro caso de pudor é de tipo psicolóxico. Persoas que se coñecen de moitos anos teñen a tendencia a falar entre elas sempre na mesma lingua, a que sexa. Incluso cando están nun grupo no que se fala na outra, dándose situacións curiosas de alternancia constante segundo o interlocutor de cada momento preciso. Como se tiveran establecida, tacitamente, unha lingua de relación persoal. Dáse moito entre pais e fillos, irmáns ou antigos compañeiros de colexio. Tamén é certo que esa especie de tabú pudoroso desaparece cando un dos dous se decide a dar o paso de cambiar. Entón é cando se decatan de que o comportamento anterior non era máis ca unha parvada. Entrada do luns 2 de Novembro de 2009: 21.- Galicia é unha sociedade moderna e, como tal, plural. Nada que ver cos pobos do terceiro mundo ou ca sociedade galega de antano formados por súbditos de pensamento único. Pero non tería por que haber ningún problema se se buscase unha situación de bilingüismo positivo. E sen embargo hai tensións e polémicas. Por iso, antes de entrar nesas polémicas, antes de recoller e valorar argumentos e posicións, teríamos que saber de que estamos a falar. Pois ben, estamos a falar de “linguas”. Pero ¿sabemos ou parámonos a meditar o que é unha lingua? Ó ser un fenómeno cotián, que aprendemos de nenos coma parte do noso desenrolo (como pode ser o aprender a andar, coñecer xente, etc.), que nos acompaña toda a vida, que teñen todos os homes do mundo, que se mostra espontáneo e natural, pode parecer algo intranscendente. E sen embargo, as linguas son uns inventos colectivos cos que hai que ter moi pouca sensibilidade para non aprecialos debidamente. A mentalidade culta moderna, que se preocupa polas especies animais en perigo de extinción, pola arqueoloxía ou polos bens materiais (artísticos ou non) que teñen certa antigüidade, non podía esquecerse das linguas, esas obras inmateriais pero reais, froito de cada unha súa comunidade humana, construídas espontaneamente ó longo do tempo, sen planos nin proxectos, coma un don misterioso que ninguén é capaz de explicar. Se unha lingua fose o invento dunha persoa ou dun grupo, ou ese grupo fose o que lle conferise toda a complexidade da súa estrutura e da súa utilidade, xa sería meritorio, pero non é este o caso. Todas as linguas (os seus sons, o seu léxico, a súa morfoloxía e sintaxe, toda esa armazón ou “arquitectura” coherente e precisa) foron argalladas de forma aparentemente natural, pero de xeito realmente enigmático. O menos que se pode dicir das linguas é que teñen un algo misterioso. Moito máis ca ningunha outra institución colectiva. Os costumes, as tradicións, incluso as relixións, tiveron un momento no que, máis ou menos conscientes, uns individuos as prepararon. Pero a lingua é unha entidade tan complexa que non parece que fose espontánea e colectiva e sen embargo foi así. 22.- Inda que non existiran dicionarios nin gramáticas a lingua dun pobo é un tesouro espiritual gardado no cerebro de tódolos seus falantes. Ningún individuo o garda ó completo; cada un ten a súa fala individual, pero o conxunto é a lingua de todos. As linguas son unhas entidades sociais que actúan como se realmente tivesen vida propia. Todas proceden doutra lingua “nai” (¿Habería unha primeira única?), teñen familias e parentelas, evolucionan e medran ata facerse adultas, cambian, inflúense, diversifícanse, etc. E todo iso por forzas sociais incontroladas. Ningún individuo pode programar nada. Son movementos gregarios coma unha bandada de andoriñas voando nun grupo sincronizado. Historicamente cada lingua diferenciada foi “construída” (reconstruída) por un pobo diferenciado. Se nos remontamos varios miles de anos vemos que unha lingua indoeuropea deu orixe a outras distintas, incluíndo unha itálica. Desta derivarían varias, entre elas o latín. E do latín, as linguas romances. Cada un deses cambios –ó longo de dilatados períodos- foino dando unha sociedade distinta, cambiada. O galego é un deses romances derivados do latín. Pero iso quere dicir que se no noroeste peninsular, na antiga Gallaecia romana, se forxou unha forma de falar distinta das outras veciñas é porque, previamente, había xa unha comunidade, un grupo humano, dentro dunha xeografía, que se relacionaba e que se quería comunicar e entender. Moita xente considera ás linguas como algo circunstancial, unha tradición ou unha herdanza do pasado sen maior transcendencia. Algo así coma os traxes típicos ou os bailes rexionais. Non saben o equivocados que están o que proba que non todo o mundo debera considerarse capacitado para discutir sobre a lingua. Comentemos, aínda que sexa de pasada, algo sobre as linguas. 23.- A linguaxe é unha facultade da especie homo sapiens que lle vale para poder comunicar ideas ou sentimentos mediante un código de signos que coñecen o transmisor e mais o receptor. Por extensión pódese chamar linguaxe a outros tipos de comunicación, como a “linguaxe” animal ou a "linguaxe" corporal, pero a única linguaxe propiamente dita, polas súas especiais características, é a linguaxe humana. A linguaxe humana é unha maridaxe de fisioloxía (cordas vocais, oído, etc.) e mente (pensamento).. Esa facultade de linguaxe materializouse ó través da historia en miles de formas distintas, as linguas. Unhas parecidas, outras moi diferentes, pero todas –unha vez consolidadas- útiles e eficaces. Así que por lingua entendemos cada unha das formas na que a propiedade da linguaxe se manifesta. Cada lingua é o aproveitamento por unha sociedade da facultade humana da linguaxe. A linguaxe é unha facultade humana e cada lingua, unha institución social. O fenómeno lingua é algo moi difícil de definir. ¿Por ser algo sinxelo co que convivimos a cotío? Ó revés, por ser algo sumamente complexo. Unha lingua é ... ¡Son moitas cousas! É unha concertación social, é un comportamento adquirido e transmitido, é un conxunto de sonidos convencionais, é un sistema de sinais, é un medio de comunicación, etc. pero, antes ca todo iso, é unha infraestrutura social formada por pensamentos individuais. E grazas a isto é todo o demais. Grazas a isto eu podo emitir determinados sonidos equivalentes na miña mente a uns conceptos e, o receptor que coñeza o mesmo “código”, entende eses mesmos conceptos ó oír tales sonidos. Antigamente os estudosos falaban de lingua e de pensamento como dúas cousas distintas. A maioría das escolas actuais, diverxentes en outros aspectos, parten da base común de que lingua e pensamento son o mesmo. A linguaxe transmite os conceptos, xuízos e raciocinios do pensamento. E este consérvase e fíxase a través daquel. Un sen o outro non pode existir. “Lingua e formación de ideas son, no fondo, unha soa cousa, e constitúen expresión de idéntica capacidade; a lingua e o pensamento son, en sentido estrito, o mesmo. A aparición da capacidade lingüística resulta igual á hominización” (“La Lengua y el hombre”, Bertil Malmberg ). 24.- Hai aproximadamente un século Saussure xa advertía sobre “... a concepción superficial do gran público, que non ve na lingua máis ca unha nomenclatura” (Ferdinand de Saussure, “Curso de Lingüística General”) A linguaxe forma parte da evolución do homo sapiens. Xurdiu, moi de vagar, pola necesidade do humano, como ser social, de comunicarse cos seus conxéneres. Ninguén sabe os intentos primitivos e rudimentarios que puido haber na prehistoria máis arcaica, pero cando a linguaxe foi collendo a esencia actual, ó tempo que ía cristalizando cada lingua, íase formando unha mente conceptual de capacidade abstracta. O home pretendía unha cousa e, sen sabelo, obtivo dúas. A lingua desde os primeiros momentos foi usada como un medio de comunicación. Seguímolo usando como tal, pero se queremos ser estritamente precisos teremos que dicir quer non é que sexa intrinsecamente un medio de comunicación, se non que ¡a usamos como medio de comunicación! Primariamente é unha estrutura de pensamento. Logo, cando coincidimos con outra persoa que ten esa mesma estrutura, é cando a aproveitamos para comunicarnos. Se dúas persoas conversan nunha determinada lingua é porque esas persoas pensan, relacionan ideas e constrúen razoamentos co mesmo sistema. (Se se dera o caso de que unha delas estivese traducindo por pertencer a outro esquema conceptual o que está a facer é “interpretar”. Por iso se lle chama “intérprete”.) Sería axeitado dicir que a lingua é un “medio de compartir o pensamento”. As palabras por si non comunican nada. O que comunican son os conceptos cando o noso interlocutor é falante da mesma lingua e ten os mesmos significantes ca nós. A lingua non é un conxunto de meros sonidos compoñentes dun código de sinais. É a transmisión dun concepto, identificado cun determinado sonido, sonido que evoca na mente do receptor o mesmo concepto que ten na mente o transmisor. Podemos concluír que a linguaxe realiza dúas funcións: Unha, previa e básica, de estruturar o noso pensamento. E outra de servir de medio de comunicación grazas a poder compartir estruturas mentais semellantes. O que ocorre, nunha visión rutineira e superficial, é que a segunda función é máis rechamante e perceptible ca primeira, pero non por iso debemos esquecernos de que ambas funcións son complementarias e igual de importantes. Ambas son interdependentes. Ambas están integradas nunha reciprocidade mutua. 25.- Somos seres racionais a través da linguaxe. Grazas á linguaxe. A linguaxe, concretada nunha determinada lingua, componse do “catálogo” de tódolos conceptos que coñece esa lingua e da estrutura que os relaciona e acondiciona segundo o que se queira expresar. A palabra “cabalo” aparte de ser unha palabra (un sonido convencional) é un concepto. Nós temos o concepto de 'cabalo', outros téñeno de 'caballo', outros o de 'horse', etc. Neste caso o significado do concepto é o mesmo, só o seu “nome” (o sonido que o representa), o significante , é distinto. Este exemplo do cabalo é o caso máis simple, pero xa non é igual (e quizais se entenda mellor) se en vez dun nome dunha cousa material ou concreta poñemos o exemplo con nomes abstractos: preguiza, ledicia, agarimo, teima, etc. ¿A sensación que evocamos coa voz 'preguiza' é exactamente a mesma ca de 'pereza'? Hai innumerables casos de palabras que, a pesar de que os dicionarios as equiparen, teñen connotacións e matices que non son exactamente os mesmos. Non é especificamente o mesmo 'cismar' ca 'obsesionarse', 'rosmar' ca 'refunfuñar', ‘trapalleiro’ ca ‘trapacista’, ‘tolear’ ca ‘enloquecer’, ‘lambetada’ ca ‘golosina’’, 'bica" ca 'bizcocho', ’arroutada’ ca ‘arrebato’. Tamén o chamado “campo semántico” unhas veces coincide e outras non. As diferencias son máis grandes canto máis arredadas estean dúas linguas, pero danse incluso nas máis próximas. Se un castelán pronuncia /sueño/ o galego que o escoita non sabe se fala de 'sono' ou de 'soño'. Pola contra, se en galego digo /peixe/ para un castelán pode tratarse dun 'pez' ou dun 'pescado'. Os esquimós non teñen uhna palabra equivalente a "neve" senón que teñen varias para designar distintos tipos de 'neve'. Como nós que para designar o material do noso chan distinguimos entre 'terra', 'barro', 'arxila', 'bulleiro', 'entullo', 'limo', 'sábrego', 'area', 'po', etc. Non o sei, pero posiblemente eles só teñan o concepto de 'terra' e suplan os demais engadíndolle a ese un un adxectivo. Aparte disto tamén pode haber diferenzas no compoñente afectivo. Para unha nai galega non é o mesmo (inda que obxectivamente sexa igual) un 'filliño' ca un 'hijito’, nin un ‘colo’ ca un ‘regazo’, nin un ‘bico’ ca un ‘beso’. Tamén hai palabras homónimas, que teñen o mesmo significante en galego e en castelán, pero nas que os significados son distintos. Como ‘parvo’ (que en galego é sinónimo de tonto e en castelán, de escaso), ou ‘año’ (cordeiro / período de tempo), ou ‘arroio/arroyo’ (torrenteira de chuvia/ río pequeno), etc. Os cultismos coinciden (como na maioría das linguas cultas) inda que os derivados populares (patrimoniais) de cada lingua seguiran cada un (con significado distinto ó do cultismo) a súa tendencia específica: (Latín: CLAVEM:) clave // chave / llave; (Latín: STRICTUM :) estricto // estreito / estrecho; (Latín: CONCILIUM :) concilio // concello / concejo. Tamén palabras ou expresións equivalentes poden pertencer a distintos niveis de fala. Nunha conversa coloquial en galego non teño inconveniente en dicir “velaí”, pero se falo en castelán cuns amigos dicir o equivalente “he ahí” soaría forzado. 26.- “O que o signo lingüístico une non é unha cousa e un nome, senón un concepto e unha imaxe acústica”. (Ferdinand de Saussure, “Curso de Lingüística General”) (15) Cada lingua poderíase considerar un sofisticado sistema de sinais equiparable (aparentemente), por exemplo, ó código de sinais de circulación, ou as sinais marítimas e outros máis. Pero estes sistemas non teñen punto de comparación co das linguas. Neses sistemas o “signo” é algo que nos indica un concepto coñecido. O sinal de “prohibido aparcar” advírtenos desa acción, pero as ideas de ‘prohibido’ e de ‘aparcar’ xa as temos de antemán. Son signos que aproveitan conceptos preestablecidos. Pero co signo lingüístico non é así. É algo máis complexo. Cando o neno aprende o signo auga está aprendendo asemade, a un tempo, á vez, a pronuncia de /auga/ e o concepto de ‘auga’. O concepto, ¡ollo! Non é que lle chame auga a unha auga concreta, a unha determina dose ou a un recipiente dela, non. E que xa ten o concepto e cando a vexa doutra forma ou noutro lugar, no río, no mar ou no chafariz do parque, saberá que aquilo é 'auga'. (Aínda que se manifeste en formas e circunstancias distintas.) O lingüístico é un signo que ten corpo e alma, unha parte física e outra psíquica. Está formado, indivisiblemente, por un sonido (unhas ondas sonoras) e un concepto (unha representación mental). E este concepto non está preestablecido senón que foi aprendido (e aprehendido) ó mesmo tempo ca ese sonido co que o identificamos.(16) Os conceptos de por si non existen. Fórmanse na mente de cada un cando aprende a primeira lingua. Cando se aprende unha palabra, un “signo lingüístico”, estase aprendendo a un tempo os dous compoñentes do signo: un sonido e unha idea. Un significante e un significado, ou unha expresión e un contido, nas terminoloxías dos lingüistas. Son coma as dúas caras dunha tea. Unha sen a outra non é nada e se se corta por un lado racha tamén polo outro. O significante (sexa sonido real ou imaxinación fónica) sen o significado non nos di nada. E o significado (concepto) sen o seu significante non existe. (Como moito existirá unha imaxe mental de cousas materiais, pero non un concepto propiamente dito.) Aparte dos signos lingüísticos cada lingua ten a súa propia e complexa estrutura. Os seus sonidos específicos, o seu léxico (con formas patrimoniais e formas “emprestadas”), a súa forma de adaptar e harmonizar os conceptos (morfoloxía), de enlazar uns e outros para formar as frases (sintaxe), de situar as accións no tempo (gramática dos verbos), etc., etc. En definitiva, cada lingua é un sistema de pensamento. Un orixinal sistema de pensamento formado no tempo por unha determinada colectividade. [Anexo] Entrada do mércores 4 de novembro de 2009: 27.- Na civilización actual (con autoridades culturais máis científicas e progresistas ca en épocas pretéritas) considérase a perda duna lingua coma un empobrecemento do patrimonio da Humanidade. Hai quen considera ás linguas como integrantes do que chaman “biodiversidade cultural”. Se admitimos que unha lingua como a galega debe ser conservada hai que ser consecuentes. ¿A quen lle corresponde tal cometido? Non podemos esperar que o fagan os salmantinos ou os murcianos, poño por caso. A “humanidade” perderá esta riqueza, pero os únicos que poden evitalo somos nós. Pódese conservar en bibliotecas, fonotecas, hemerotecas, películas, etc., pero se os galegos non o falamos será unha lingua morta, unha peza de museo. Se a esta lingua, unha das formas específicas da linguaxe humana, non a defendemos nós, os galegos, ¿quén o vai facer? As linguas, tódalas linguas, son “patrimonio da humanidade” e os organismos culturais internacionais saben que teñen que protexelas coma a outro calquera monumento da mesma cualificación. Pero no caso dun monumento-lingua a súa conservación depende exclusivamente dos seus falantes. Polo menos se se quere conservar coma lingua viva. Tamén se conserva o latín como monumento, pero non é ese precisamente o trato que nós queremos para a nosa lingua. Os representantes da humanidade, os organismos culturais internacionais, poderán animar, axudar e aconsellar, pero, en definitiva, que unha lingua siga viva depende exclusivamente dos seus falantes. É dicir, para conservar o galego os únicos que poden facelo somos os galegos. Tócanos a todos. Non se pode descansar nos “outros” nin deixalo en mans de extremistas radicais (de ámbolos dous extremos) co risco de que os resultados sexan exactamente os opostos ós pretendidos. 28.- Vemos que unha lingua é máis, moito máis, do que o común dos “discutidores” antigalegos pensa. Tratar un tema tan complexo fóra do punto de vista lingüístico sería unha exposición pobre e simplona e rebaixar unha polémica a un nivel legalista sería triste e empobrecedor. De todas as maneiras como sei que hai xente que se quere mover neste contexto direi algo: Na realidade política actual hai dúas premisas lóxicas e indiscutibles. Se castelán e galego son linguas cooficiais implica a obriga da autoridade competente e o acatamento da cidadanía de que 1º, tódolos nenos que viven en Galicia deberán aprender a falar, ler e escribir en ámbolos dous idiomas e 2º, que calquera persoa poderá expresarse na lingua que lle dea a gaña. Anque só fose por espírito cívico deberíase ter respecto polas dúas linguas. Pedilo para unha soa sería unha incoherencia. Agora ben, o dobre respecto non é incompatible cunha certa consideración coa parte máis débil. Ó mesmo tempo tamén hai que dicir que (por moita razón que se teña) tampouco non sería adecuado algún tipo de imposición. Obrigar, poñamos por caso, a que os comerciantes rotulen os seus negocios en galego (cando hai letreiros en chino ou en inglés), ou a que fagan a publicidade nese idioma (cando en todo país libre a política da empresa decídea a propio empresario), etc. non sería xusto nin prudente. Unha lingua non se pode impoñer. Do mesmo xeito que a súa formación dependeu, historicamente, dunha serie de actuacións colectivas e espontáneas, o seu uso diario tamén ten que ser así porque o uso non é máis ca un aspecto (momentáneo) dunha creación continuada e permanente. Ademais nunha democracia non se poden impoñer comportamentos nin costumes. Se a un neno se lle obriga a practicar o fútbol con exames, crases, notas, etc. podería acabar odiando tal deporte. É diferente cando se lle obriga a estudar matemáticas; aí resignarase -gústenlle ou non- porque ten asumido que debe ser así. É dicir, está convencido. Por iso, antes de impoñer hai que convencer. ¿Faise todo o preciso por convencer? Tamén sabemos por experiencia que os desmandos e abusos dos máis extremistas, que os hai, serán aproveitados como escusas e usados como argumentos en favor da liberdade, da democracia e de cen agarradoiras máis con tal de non recoñecer as evidencias inherentes ó galego. 29.- Poderá parecer unha contradición, pero non o é. Falar de imposición na ensinanza non é máis ca un termo relativo porque, se imos ver, as actuacións imperativas son connaturais co ensino. Sempre foi así e así ten que ser. ¿Acaso o estudante pode escoller as materias dunha carreira, os programas desas materias ou o profesor que ha de impartilas? Nunca puideron escoller e nunca pensaron en chamarlle imposición. Todo iso hai que deixalo nas mans de expertos, especialistas, profesores e pedagogos. E –volvendo ó caso que nos ocupa- se o Estado ten a obriga legal de defender as linguas minoritarias e a sociedade a obriga moral de gardar a fala dos devanceiros hai que esixirlle a eses expertos que busquen a mellor maneira de cumprir tales obrigas. Se ningún pai que teña fillos no bacharelato se mete a opinar en cal curso de matemáticas se ten que dar a álxebra ou as integrais ¿por que se mete coa lingua na que a hai que impartir? ¿Ou é que se cre que sabe máis de lingüística ca de matemáticas? Haberá casos nos que efectivamente sexa así, pero teño para min que non son estes pais precisamente os que crean os problemas. O problema non é se dar as matemáticas en galego ou en castelán. Iso é pura anécdota. O problema son as actitudes mentais. (Anque os protagonistas non o queiran recoñecer.) A distribución lingüística racional sería a do 50 %. O problema xurde cando uns pensan que iso é pouco e outros opinan que é moito. Efectivamente é pouco para o galego, pero é o listón máis razoable para establecer un consenso. Un asunto relacionado: Facer unha enquisa entre pais, alumnos ou poboación en xeral para ver que idioma se debe utilizar no ensino é algo desapropiado. Xa postos ¿por que non preguntar ós cidadáns cal debe ser o trazado dunha estrada, cantas alturas se terán que permitir nas casas dunha determinada rúa ou o número de Consellerías que debe ter un Goberno? De querer preguntar e saber sobre lingua no ensino habería, en todo caso, que convocar un congreso de lingüistas e pedagogos e escoitar deles as súas conclusións. Poñamos unha comparanza: Supoñamos que ven un andacio de gripe, os afectados queren que lles dean antibióticos e os médicos néganse. Estamos en democracia ¿non? Pois, ¡veña!, fagamos una enquisa entre os enfermos para ver que é o que procede. ¿Estarías de acordo? Eu sei que hai xente adulta que escribe profesionalmente en castelán pero que lamentan que no seu momento non lle ensinaran, academicamente, tamén galego. ¡O que darían algúns por ter tido o ensino actual que outros critican! (Nota anexa: Non estaría de máis que como “epílogo” das clases de gramática galega se impartisen unhas nocións de portugués.) 30.- O ser humano é unha especie animal un tanto peculiar. Aparte dos comportamentos, actitudes e tendencias marcadas polo seu ADN coma en calquera outra especie ten outra cualidade: é un animal que “aprende”. Aprende o que estuda e o que lle ensinan, pero –primariamente- aprende os comportamentos propios da idiosincrasia humana. É o que os especialistas chaman “socialización”. Todo neno se vai socializando, se vai moldeando. (Moldear: afacerse a un molde.) Para non ser rexeitado pola sociedade na que vive trata, instintivamente, de ser coma os demais. Adáptase, acomódase, aprende. En definitiva, socialízase. Hai unha parte pequena (case secundaria) diso que se aprende que nos pode servir de exemplo para que se entenda o que queremos dicir. Refírome ó “acento” (na acepción de “entoación no modo de falar que distingue ós grupos lingüísticos”). O acento local é algo que se asimila na nenez de tal xeito e maneira, tan a conciencia, que mesmo chega a parecer, sen selo, algo biolóxico e connatural. Parece étnico sendo social. Na socialización apréndense coñecementos, adóptanse actitudes e asimílanse crenzas e convencementos. E nesta socialización vai incluída unha forma de linguaxe, a lingua, a chamada lingua nativa ou primeira lingua. Pero van incluídas, tamén, as actitudes e opinións da colectividade sobre esa lingua. Si, esas persoas que hoxe teñen unha actitude contraria ó galego é porque a herdaron. Os seus pais, ou o seu ambiente socializador, probablemente, tiñan a mesma actitude. (17) 31.- Ninguén se pode lembrar, pero o que pasamos para aprender a falar foi algo épico. Aprender os sonidos, adaptar o oído para escoitar só o necesario, coñecer o campo exacto do significado das palabras, saber as posibles modificacións desas palabras e as súas consecuencias, descubrir as formas de forma-las frases, etc. Un neno antes de aprender a falar non sabe nada de nada. Non sabe nin o que é falar nin o que é aprender. A experiencia vaille ensinando que certos sonidos teñen unha resposta e, con gran traballo vai aprendendo todo un sistema lingüístico. Non só palabras, senón tamén a forma de combinalas (sintaxe), de matizalas (morfoloxía), etc. Se aprende unha segunda lingua xa non ten que pasar un traballo de primeira vez. Xa sabe que as formas lingüísticas serven para comunicarse. Pero esta 2ª vez ten que aprender outra cousa: que os hábitos adquiridos (sonidos, palabras, formación de frases, etc.) son distintos e hai que varialos. Isto implica que para unha terceira lingua xa ten aprendidos os requisitos básicos, os “requilorios”. Xa sabe de que vai a “partitura”. Só ten que aprender as notas. Isto lévanos a outra cuestión. É indubidable que a primeira experiencia lingüística debería ser na lingua materna, pero ¿a que tempo se debe intentar a 2ª lingua? A resposta é difícil porque non se poñen de acordo os expertos. Uns din que unha interferencia de cedo pode producir confusión. Outros que se o neno se decata de que hai sons que non producen reacción algunha en determinada xente, propiciará que ese neno teña un estímulo para aprender tamén esa nova “complicidade”. Deixemos iso para os técnicos e falemos dos adultos. É normal en calquera falante adulto, mentres non se ilustra no tema, pensar que a estrutura das linguas é única. Como se houbese un esquema universal o as diferenzas consistisen simplemente en trocar as pezas, en encaixar os elementos dispoñendo duns catálogos de palabras. Cando aprende unha segunda lingua decátase de que é outro sistema. Con esta experiencia esta persoa, agora bilingüe, ten moito camiño andado para aprender novas linguas. Esta vantaxe témola os galegos aínda que non nos deamos conta dela. Entrada do venres 6 de novembro de2009: 32.- Sen ánimo de ningunha nova polémica direi que realmente o “pobo” galego segue a falar en galego. Os galegos bilingües, mal que nos pese, en realidade, somos, culturalmente, uns híbridos. Pero ... Sexamos realistas. Hoxe Galicia é bilingüe. Ben é certo que a inmensa maioría dos que hoxe son castelan-falantes son a 1ª, a 2ª ou, coma moito, a 3ª xeración en selo na súa familia. (Se o galego ten máis de 1000 anos quere dicir que o levan falando máis de 40 xeracións.) Tamén é certo que o proceso polo que chegamos a esta situación non é o ideal, xa que dito proceso foi traumático; pero agora estamos aí, instalados no bilingüismo. O bilingüismo, en si, non ten por que ser malo; depende de que tipo de bilingüismo falemos. Ata me atrevería a dicir que se hoxe non o tivéramos habería que “inventalo”. O malo –no noso caso- é como se chegou a el. O malo é cando a diglosia está detrás. O malo, ¡o peor!, é o prexuízo que nos formamos como valor negativo engadido a diglosia. Hoxe, en Galicia, “falar só galego” sería un suicidio político e internacional e “falar só castelán” sería unha pobreza cultural, unha vergonza social e unha inxustiza histórica. O bilingüismo voluntario é bo en si mesmo, pero unha cousa é o bilingüismo voluntario e outra o bilingüismo forzado. Este tal, ata agora, foi o noso. Imposto, froito da historia, diglósico. E é ben sabido que o bilingüismo diglósico, ou negativo, é un camiño seguro de desaparición da lingua minorada. Non interesa. Ese é o bilingüismo que entende certa agrupación que, teoricamente, o admite, pero que –na práctica- considera ó galego como unha ameaza. (18) O que compre é un bilingüismo positivo. Responsable. Consciente. Cos dous idiomas nas mesmas condicións. Falemos por separado do coñecemento e do uso. A formación intelectual da persoa bilingüe, a que ten coñecemento de dúas linguas, sempre é positiva: pode comunicarse con máis xente, axúdalle a entender a esencia das linguas, faille comprender o que son as estruturas lingüísticas, apórtalle un “rexistro” conceptual máis amplo e variado e -como está demostrado- facilita a aprendizaxe de novos idiomas. O bilingüismo perfecto evitaría desacertadas polémicas (galego versus castelán) porque onde hoxe moita xente ve realidades antagónicas, coma se fosen cousas enfrontadas, vería unha riqueza. Si, iso de dispor de dúas linguas é unha verdadeira riqueza. Cultural, expresiva e comunicativa. ¿Mereceremos os galegos ter esa riqueza? 33.- O galego só pode subsistir se é quén de coexistir en igualdade de condicións co castelán. Pero un bilingüismo así, é dicir, un bilingüismo positivo, é realmente difícil. Requiriría un consenso de toda a poboación.(19) De todas formas estaremos tanto máis cerca dese consenso canto máis galego se fale. Se a xente da “vergonza” e a do “pudor” ve como os demais falan galego sen problemas eles irán eliminando os seus “temores”. Cando nos centros das cidades (máis concretamente da Coruña e Vigo) se fale de cotío o galego como cousa normal quizais esteamos ante o sinal de que nos estamos achegando o bilingüismo perfecto. O ser humano é unha especie social, case gregaria (dito sen ánimo pexorativo). As máis das veces fai o que ve, que é o mecanismo polo que se mantén a cohesión dunha sociedade. Pois ben, fagamos que todos vexan que non se é menos por falar na lingua na que o facían os pais ou os avós. Isto (este uso) non está en contradición co que dixemos no apartado anterior. Mentres non se chegue a ese consenso que diciamos, dalgunha maneira hai que compensar a diferenza de condicións. Sabemos que o castelán é unha lingua de primeira división (social e internacionalmente). Non imos, a estas alturas, intentar que descenda de categoría. Sería imposible, xa que non hai quen poida con el, e improcedente. O que si temos que querer é que o galego acade tamén esa primeira división. Se temos dúas linguas queremos que as dúas xoguen en primeira, polo menos en Galicia. Para normalizar (“facer que sexa normal”) o galego ben están a lexislación, o uso administrativo, as actuacións públicas, etc., pero non se logrará mentres non eliminemos os pantasmas que se acochan no subconsciente de moita xente. 34.- Se eu fose publicista e me encargasen algunha acción a prol do galego proporía unha determinada campaña. Campaña que non resolvería nada no concernente ó grupo que máis arriba asimilamos co “odio”, pero que serviría para axudar ós grupos da “vergonza” e do “pudor”. Poderíase chamar “De entrada, en galego”. Antes de explicar a súa esencia direi que a xente podería adherirse voluntariamente dalgún xeito (incluso levar algún “pin” ou asinar algo) como un rito de compromiso consigo mesmo. A filosofía da campaña sería a defensa do máis débil pero dentro do respecto mutuo. Poderíanse adherir non só o cidadán individual senón tamén empresas –comercio, telefonía, hostalería, sanidade, etc- e asociacións –clubs deportivos, sociedades recreativas, etc. Consistiría en que todo galego adherido, cando se dirixise a outra persoa, especialmente se fose descoñecida, falaríalle de entrada, en galego. Despois, segundo a reacción ou a resposta do outro, seguiría en galego ou cambiaría ó castelán. Con todo respecto e normalidade. A decisión idiomática da conversa quedaría na man do interlocutor, pero a primeira frase, a iniciativa -nas súas dúas acepcións-, sería sempre en galego. Teño para min que nos habíamos de levar moitas agradables sorpresas. Primeiro no número de "afiliados". E segundo na actitude dos interpelados. Posiblemente descubrísemos que os amantes do galego somos bastantes máis dos que a rutina diaria nos quere facer ver. (A rutina ou o pesimismo do galego). Tamén serviría para darlle a algún ese pequeno arrempuxón que parece que lle está facendo falta. Se o interlocutor resultase ser doutra parte de España e vise que, de inmediato, despois de falar el, seguimos a conversa no seu castelán, posiblemente lle causásemos a impresión de ser un pobo con máis personalidade e tolerancia da que el antes pensaba. E ata pode que nos respectasen máis. A proliferación de actuacións deste tipo, aparte de cubrir o obxectivo principal, tería un beneficio engadido: obrigaría ós galegos a definirse. Ó humano galego cústalle manifestarse, pero con isto que propoño estaríanse manifestando tanto os que se adherisen como –nun sentido ou no outro- todos aqueles que fosen interpelados polos adheridos. E todo sen obrigar a ninguén a nada. ¿Quen se anima a organizalo? 35.- Os pais que ensinaron ós seus fillos unha lingua distinta, os que romperon a cadea, actuaron forzados polas circunstancias. En realidade non tiveron liberdade para facer outra cousa. E non hai que botarlle toda a culpa ás imposicións políticas. O que máis forza fixo foron as presións sociais, e dicir, as actitudes colectivas da propia sociedade. Agora temos que acadar esa liberdade, a situación na que todos poidan exercer libremente os seus dereitos lingüísticos, tendo presente que só pode escoller entre dúas linguas aquel que ten coñecemento de elas e capacidade para expresarse en ambas. A supervivencia do galego pasa pola normalización lingüística entendendo como tal o feito de poñer as condicións precisas para que o uso dese idioma sexa algo totalmente normal. Pero a condición máis importante é a da concienciación da vontade popular. Se o pobo non quere non hai nada que facer. O galego é unha lingua sentenciada a morte pola historia e polas xeracións pasadas. Pero é unha lingua que se resiste a morrer e por iso fai unha apelación ou recurso ante o único tribunal que pode suspender esa execución. Ese tribunal somos nós, os galegos todos que hoxe estamos vivos. ¿Seremos tan desnaturalizados como para negarlle o noso amparo? APÉNDICE I.- Permítanme, polos anos que xa teño, que traia aquí algúns recordos da miña experiencia persoal. Estou seguro de que coincidirán en moitos casos cos de máis xente do meu tempo.Todas as familias, liñaxes, estirpes ou liñas xenealóxicas dos que hoxe falan castelán tiveron unha xeración que foi o punto de inflexión lingüística desa estirpe. É o caso da miña. Todos os meus antepasados, incluíndo os pais, foron galego parlantes, pero eu, e despois tódolos meus irmáns, nacemos durante o franquismo, na cidade de Ourense e nunha familia de clase media. ¿Qué pasou? Que fomos educados “formalmente” en castelán, inda que –a pesar dos pesares e sen querer- aprendemos tamén o galego por estarmos inmersos, incluso familiarmente, nese ambiente. Sendo aínda neno chocábanme algunhas cousas. Como, por exemplo, que o abade da nosa parroquia fálase castelán no púlpito e de portas para fóra falase galego cos fregueses ou con outros cregos. Ou que uns gardas civís, veciños, cando estaban entre eles falasen tamén galego. Ou que algúns dos amigos do meu pai que eran funcionarios –moi castelán correctos nos seus posto de traballo- cando se reunían co grupo para tomar unhas cuncas falaban coma todos os demais. Recordo que me daba certa rabia que cando unha persoa maior se dirixía a min o fixese en castelán, só polo feito de ser neno. Quizais por iso eu, e moita outra xente que estaba no mesmo caso ca min, tiñamos a sensación de que o galego era o idioma dos adultos e o castelán o dos rapaces. Lembro tamén como no colexio lle chamaban a atención a algúns, ós internos xeralmente, por falaren na lingua que sempre falaran. Pero a auténtica “revelación” tívena ós 18 anos cando, por mor da carreira que estaba a facer, houben de estudar lingua portuguesa. As sorpresas foron constantes. A primeira xa foi na primeira lección, que trataba sobre as vogais. Ver que o portugués tiña 7 vogais (cando sempre non ensinaran que “existían” cinco) e comprobar os seus sons foi revelador. ¡Se era igual ca en galego! Logo viñeron moitas máis cousas. Pouco e pouco cheguei a varias conclusións: Primeira, que non hai unha estrutura única das linguas senón que cada unha ten a súa propia (Galego e portugués distintos do castelán); segunda, que o galego ten a estrutura do portugués (inda que haxa diferenzas nalgunhas “pezas”), e, terceira, que se o portugués é unha lingua respectable ¿por que non o ía ser o galego? A partir de aí comezaron as miñas indagacións e inquedanzas. II.- Os nenos urbanos do meu tempo fomos a primeira xeración educada en castelán -de xeito masivo- por pais galegofalantes. Pero os que daquela eramos fillos despois fomos pais. E cando fomos pais volvemos repetir a mala práctica. Foi unha especie de “pecado” colectivo da nosa xeración. (O que non quita que houbera excepcións.) Non é por desculparme, pero hai que entender a inxente presión social que sufrimos a xente daquela época. Vivimos uns tempos nos que tomar conciencia requiría unha sensibilidade e unhas circunstancias persoais que non estaban ó alcance de todos. Hoxe, afortunadamente, as cousas son distintas, pero inda así hai xente que non consegue “des-aprender” o que no seu día lle inculcaron. E ¿que debería facer hoxe un pai bilingüe cos seus fillos? A cousa está clara: facerlle ver que as dúas linguas son “normais”, que as dúas son igual de dignas. ¿Como? ¿Explicándollo? Non. Salvo que veña ó caso. As cousas normais non hai que explicalas. Basta con facelas. Neste caso basta con falarlle, indistintamente, nas dúas linguas ¿En cal se lle ha de falar máis? Iso vai no gusto de cada quén, pero o importante non é a cantidade. O importante é que o rapaz capte que non hai problema en falar tamén na “outra” lingua (sexa cal sexa, en cada caso, esa “outra”). Que se decate da normalidade e a naturalidade.(20) Que sinta que os galegos temos esa avantaxe de poder falar, indistintamente, en dúas falas. Esa aprendizaxe ten que ser a dun sentimento antes que a dun raciocinio. Cando sexa adulto xa tomará as súas propias decisións, pero o importante é que non sexa un adulto condicionado.
NOTAS
1.-Segundo esa Carta non existe unha xerarquía de linguas, todas forman parte da identidade europea, e polo tanto, os europeos deben tender ó plurilingüísmo. Pódese acceder desde aquí ó texto completo da Carta. (En PDF) (Volver) | |||||||||
© M.D.Q.-2009
